عوامل رافع مسئولیت کیفری|شرایط عوامل رافع مسئولیت کیفری
عوامل رافع مسئولیت کیفری چیست
وب سایت حقوقی یاروکیل به معرفی و بررسی تخصصی عوامل رافع مسئولیت کیفری چیست؟ و شرایط عوامل رافع مسئولیت کیفری پرداخته تا بهترین نحو شما را از حق و حقوقتان آگاه سازد.
مقدمه عوامل رافع مسئولیت کیفری
برای بررسی موانع مسئولیت کیفری ، لازم است در ابتدا به شرایط مسئولیت کیفری اشاره کنیم .
به موجب ماده ی ۱۴۰ قانون مجازات اسلامی ، در جرایم مستوجب حد ، قصاص و تعزیر ، زمانی که مرتکب ، در حین ارتکاب جرم ، عاقل ، بالغ و مختار باشد ، دارای مسئولیت کیفری می باشد .
در خصوص جرایم مستوجب دیه ، شرایط مسئولیت کیفری فوق الزاما مورد نیاز نمی باشند .
در مورد قتل عمدی ، شرط مختار بودن مرتکب ، برای مسئولیت کیفری مرتکب لازم نبوده و در صورتی که شخص اکراه در قتل شده باشد ، در صورت وجود سایر شرایط ، قصاص خواهد شد .

موانع مسئولیت کیفری :
موانع مسئولیت کیفری را می توان به دو دسته تفکیک نمود :
علل رافع مسئولیت کیفری :
این علل که به آن اسباب شخصی عدم مسئولیت نیز گفته می شود ، شامل موارد زیر می شود .
-
جنون :
در صورتی که شخص فاقد اراده و قوه ی تمیز باشد ، دچار جنون شده است .
جنون در حین ارتکاب جرم ، موجب رفع مسئولیت کیفری شده و مرتکب مجازات نخواهد شد .
جنون پس از ارتکاب جرم و قبل از صدور حکم قطعی ، موجب توقف دادرسی می شود اما اگر جرم ، از جرایم حق الناس بوده و مرتکب حتی در صورت افاقه ، نمی توانست از خود رفع اتهام کند ، با گرفتن وکیل برای مرتکب ، رسیدگی به جرم ادامه می یابد .
جنون پس از صدور حکم قطعی ، موجب توقف اجرای مجازات حد ، قصاص و تعزیرات مالی نمی شود و در صورتی که تعزیر غیر مالی باشد ، اجرای مجازات متوقف خواهد شد .
-
اجبار و اکراه :
همان طور که در زمره ی شرایط مسئولیت کیفری ذکر کردیم ، مختار بودن مرتکب در حین ارتکاب جرم برای انجام عمل ، شرط وجود مسئولیت کیفری می باشد .
منظور از اجبار ، حالتی است که شخص مرتکب در واقع اراده ای از خود در ارتکاب عمل مجرمانه نداشته باشد مانند آن که انگشت شخصی را بر روی ماشه اسلحه گذاشته و شلیک کنند .
منظور از اکراه ، حالتی است که شخص با اراده ی خود عملی را انجام می دهد که در واقع به انجام آن راضی نبوده است . مانند زمانی که شخصی را تهدید کنند و او در اثر این تهدید اقدام به تخریب اتومبیل دیگری کند .
در تمامی جرایم ، شخص اکراه شده ، از تحمل مجازات معاف می شود مگر در اکراه بر قتل عمد که برای مرتکب معافیتی در کار نیست .
-
اشتباه :
ماده ی ۱۵۵ قانون مجازات اسلامی به این امر پرداخته است .
اشتباه به دو نوع اشتباه حکمی و موضوعی تقسیم می شود .
اشتباه حکمی مانند جهل به نوع یا میزان مجازات عمل و یا جهل به قانون است .
اشتباه حکمی موجب معافیت مرتکب از تحمل مجازات نخواهد شد مگر در جهل به قانون در مواقعی که تحصیل علم برای شخص عادتا ممکن نبوده و یا جهل به حکم شرعا عذر محسوب شود .
اشتباه موضوعی : به طور مثال ، اگر شخصی هنگام برداشتن مال ، نداند که آن مال ، متعلق به وی نیست ، در این صورت جرم سرقت محقق نشده است .
به موجب ماده ی ۱۴۴ قانون مجازات اسلامی ، علم به موضوع جرم ، شرط تحقق جرم است و بنا براین ، جهل به موضوع جرم ، رافع مسئولیت کیفری می باشد .
***در صورتی که مرتکب جرم ، علم به کیفیات مشدده ی جرم نداشته باشد ، مجازات وی تشدید نخواهد شد .
-
بیهوشی و خواب :
به موجب ماده ی ۱۵۳ قانون مجازات اسلامی ، در صورتی که شخص در حین ارتکاب جرم بی هوش بوده و یا در حالت خواب مرتکب جرم شود ، فاقد مسئولیت کیفری می باشد .
در صورتی که شخص با علم به ارتکاب جرم در حالت خواب و یا بی هوشی ، عمدا بخوابد و یا خود را بیهوش کند ، به مجازات جرم ارتکابی محکوم خواهد شد .
-
مستی :
عوامل رافع مسئولیت کیفری
به موجب ماده ی ۱۵۴ قانون مجازات اسلامی ، در صورتی که شخص در حین ارتکاب جرم ، در اثر مصرف اختیاری مسکرات ، مست باشد ، این امر موجب معافیت وی از تحمل مجازات نخواهد شد مگر آن که به طور کلی فاقد اراده و اختیار باشد که در این صورت مسئولیت کیفری نخواهد داشت .
در صورتی که شخص به منظور ارتکاب جرم ، خود را با استعمال مسکرات و یا مواد مخدر ، مست و بی اراده کرده باشد و جرم مورد نظر وی محقق شود ، حتی در صورت مسلوب الاختیار بودن شخص ، وی به هر دو جرم محکوم می شود .
-
علل موجهه جرم
علل موجهه جرم که به آن اسباب اباحه و یا اسباب عینی عدم مسئولیت نیز می گویند ، شامل موارد زیر می شود :
-
اضطرار :
ماده ۱۵۲ قانون مجازات اسلامی به اضطرار اشاره کرده است .
اضطرار به شرایطی گفته می شود که شخص در وضعیتی قرار می گیرد که برای حفظ جان یا مال خود و یا دیگری ناچار به انجام عملی می شود که جرم می باشد .
در صورت احراز شرایط اضطرار ، قانون گذار فعل انجام شده را جرم ندانسته و شخص مجازات نخواهد شد ؛ اما این امر به معنای عدم مسئولیت مدنی مرتکب نمی باشد .
به طور مثال در صورتی که شخص تحت شرایط اضطرار ، اقدام به شکستن شیشه ی اتومبیل فرد دیگری کند ، مجازات نخواهد شد ، اما در خصوص شکستن شیشه ی اتومبیل ملزم به جبران خسارت خواهد شد و دارای مسئولیت مدنی می باشد .
تفاوت اضطرار و اجبار :
در شرایط اضطرار ، شخص با توجه به موقعیتی که در آن قرار گرفته است با اراده و آگاهی خود به ارتکاب عمل مجرمانه دست می زند اما در شرایط اجبار ، شخص فاقد اراده می باشد و همچنین در شرایط اضطرار ، شخص اگرچه که متحمل مجازات نمی شود اما همچنان دارای مسئولیت مدنی می باشد ؛ در صورتی که در شرایط اجبار ، شخص فاقد مسئولیت کیفری و مدنی است .
شرایط اضطرار :
برای آن که بتوانیم موقعیتی را مصداق شرایط اضطراری در نظر بگیریم ، وجود چند شرط ضروری می باشد و برای آن که مرتکب از مسئولیت کیفری معاف شود و عمل انجام شده ، جرم شناخته نشود ، در ابتدا باید وجود شرایط زیر احراز شود .
-
وجود خطر شدید فعلی یا قریب الوقوع
-
عدم ایجاد عمدی خطر :
به این معنا که شخص مرتکب به صورت عمدی شرایط اضطراری را ایجاد نکرده باشد ؛ به طور مثال در صورتی که خود شخص به صورت عمدی خانه ای را به آتش بکشد ، نمی تواند این امر را شرایط اضطراری در نظر بگیرد .
رفتار ارتکابی با خطر موجود متناسب باشد : به این معنا که شخص تنها به اندازه ای دست به ارتکاب جرم بزند که برای رفع اضطرار نیاز است و یا آن که برای حفظ کردن امر با ارزش تری مرتکب جرم شود ؛ به طور مثال برای نجات دوچرخه ی خود نمی تواند اتومبیل دیگری را تخریب کند .

عدم وجود وظیفه قانونی برای مقابله با خطر : به طور مثال یک شخص آتش نشان نمی تواند آتش سوزی را مصداق شرایط اضطرار برای عدم انجام وظیفه قانونی خود در نظر بگیرد .
ضرورت ارتکاب جرم : به این معنا که برای خروج از وضعیت اضطراری ، شخص هیچ راه دیگری غیر از انجام جرم نداشته باشد .
همان طور که گفتیم برای معافیت مرتکب از تحمل مجازات ، احراز شرایط فوق الزامی می باشد .
دفاع مشروع چیست:
در ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی دفاع مشروع پرداخته شده است .
به موجب این ماده ، در صورتی که نفس ، عرض ، ناموس ، مال یا آزادی تن خود و یا دیگری ، در معرض هرگونه تجاوز و یا خطر فعلی یا قریب الوقوع قرار بگیرد ، رفتار فرد با رعایت مراحل دفاع ، طبق قانون جرم محسوب نمی شود .
شرایط دفاع مشروع :
- ضرورت رفتار ارتکابی برای دفع تجاوز و یا خطر
- مستند بودن دفاع به قراین معقول یا خوف عقلایی
- عدم ایجاد شرایط خطر و تجاوز به سبب اقدام آگاهانه خود شخص
- عدم امکان توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت و یا عدم تاثیر دخالت آنان در دفاع آنان در دفع تجاوز و خطر
عوامل رافع مسئولیت کیفری
تجاوز از مراتب دفاع :
در صورتی که شرایط دفاع مشروع وجود داشته باشد اما شخص مدافع ، ازمراحل و مراتب دفاع ، تجاوز نموده باشد ، قصاص منتفی می باشد اما مرتکب به دیه و مجازات تعزیری محکوم خواهد شد .
به طور مثال در صورتی که بتوان با قطع کردن دست شخص متجاوز ، خطر را از خود دفع کرد و شخص مرتکب قتل متجاوز شود ، قصاص نخواهد شد اما به پرداخت دیه مجازات تعزیری محکوم می شود .
مسئول اثبات :
اثبات وجود شرایط دفاع مشروع ، برعهده شخص مدافع می باشد و در صورتی که شخص متجاوز ادعای عدم رعایت شرایط دفاع را داشته باشد ، اثبات این امر بر عهده خود مهاجم می باشد .
اثر دفاع مشروع :
شخصی که در اثر دفاع مشروع ، مرتکب عمل مجرمانه ای شود ، فاقد هرگونه مسئولیت کیفری می باشد و درصورت احراز شرایط دفاع ، حتی ملزم به پرداخت دیه نیز نمی باشد ؛ اما در صورتی که شخص مهاجم دیوانه باشد ، دیه مهاجم از بیت المال پرداخت می شود .