عوامل رافع مسئولیت کیفری چیست

وب سایت حقوقی یاروکیل به معرفی و بررسی تخصصی عوامل رافع مسئولیت کیفری چیست؟ و شرایط عوامل رافع مسئولیت کیفری پرداخته تا بهترین نحو شما را از حق و حقوقتان آگاه سازد.

مقدمه عوامل رافع مسئولیت کیفری

برای بررسی موانع مسئولیت کیفری ، لازم است در ابتدا به شرایط مسئولیت کیفری اشاره کنیم .

به موجب ماده ی ۱۴۰  قانون مجازات اسلامی ، در جرایم مستوجب حد ، قصاص و تعزیر ، زمانی که مرتکب ، در حین ارتکاب جرم ، عاقل ، بالغ و مختار باشد ، دارای مسئولیت کیفری می باشد .

در خصوص جرایم مستوجب دیه ، شرایط مسئولیت کیفری فوق الزاما مورد نیاز نمی باشند .

در مورد قتل عمدی ، شرط مختار بودن مرتکب ، برای مسئولیت کیفری مرتکب لازم نبوده و در صورتی که شخص اکراه در قتل شده باشد ، در صورت وجود سایر شرایط ، قصاص خواهد شد .

موانع مسئولیت کیفری :

موانع مسئولیت کیفری را می توان به دو دسته تفکیک نمود :

علل رافع مسئولیت کیفری :

این علل که به آن  اسباب شخصی عدم مسئولیت نیز گفته می شود ، شامل موارد زیر می شود .

• جنون :

در صورتی که شخص فاقد اراده و قوه ی تمیز باشد ، دچار جنون شده  است .

جنون در حین ارتکاب جرم ، موجب رفع مسئولیت کیفری شده و مرتکب مجازات نخواهد شد .

جنون پس از ارتکاب جرم و قبل از صدور حکم قطعی ، موجب توقف دادرسی می شود اما اگر جرم ، از جرایم حق الناس بوده و مرتکب حتی در صورت افاقه ، نمی توانست از خود رفع اتهام کند ، با گرفتن وکیل برای مرتکب ، رسیدگی به جرم ادامه می یابد .

جنون پس از صدور حکم قطعی ، موجب توقف اجرای مجازات حد ، قصاص و تعزیرات مالی نمی شود و در صورتی که تعزیر غیر مالی باشد ، اجرای مجازات متوقف خواهد شد .

• اجبار و اکراه :

همان طور که در زمره ی شرایط مسئولیت کیفری ذکر کردیم ، مختار بودن مرتکب در حین ارتکاب جرم برای انجام عمل ، شرط وجود مسئولیت کیفری می باشد .

منظور از اجبار ، حالتی است که شخص مرتکب در واقع اراده ای از خود در ارتکاب عمل مجرمانه نداشته باشد مانند آن که انگشت شخصی را بر روی ماشه اسلحه گذاشته و شلیک کنند .

منظور از اکراه ، حالتی است که شخص با اراده ی خود عملی را انجام می دهد که در واقع به انجام آن راضی نبوده است . مانند زمانی که شخصی را تهدید کنند و او در اثر این تهدید اقدام به تخریب اتومبیل دیگری کند .

در تمامی جرایم ، شخص اکراه شده ، از تحمل مجازات معاف می شود مگر در اکراه بر قتل عمد که برای مرتکب معافیتی در کار نیست .

• اشتباه :

ماده ی ۱۵۵ قانون مجازات اسلامی به این امر پرداخته است .

اشتباه به دو نوع اشتباه حکمی و موضوعی تقسیم می شود .

اشتباه حکمی مانند جهل به نوع یا میزان مجازات عمل و یا جهل به قانون است .

اشتباه حکمی موجب معافیت مرتکب از تحمل مجازات نخواهد شد مگر در جهل به قانون در مواقعی که تحصیل علم برای شخص عادتا ممکن نبوده و یا جهل به حکم شرعا عذر محسوب شود .

اشتباه موضوعی : به طور مثال ، اگر شخصی هنگام برداشتن مال ، نداند که آن مال ، متعلق به وی نیست ، در این صورت جرم سرقت محقق نشده است .

به موجب ماده ی ۱۴۴ قانون مجازات اسلامی ، علم به موضوع جرم ، شرط تحقق جرم است و بنا براین ، جهل به موضوع جرم ، رافع مسئولیت کیفری می باشد .

***در صورتی که مرتکب جرم ، علم به کیفیات مشدده ی جرم نداشته باشد ، مجازات وی تشدید نخواهد شد .

• بیهوشی و خواب :

به موجب ماده ی ۱۵۳ قانون مجازات اسلامی ، در صورتی که شخص در حین ارتکاب جرم بی هوش بوده و یا در حالت خواب مرتکب جرم شود ، فاقد مسئولیت کیفری می باشد .

در صورتی که شخص با علم به ارتکاب جرم در حالت خواب و یا بی هوشی ، عمدا بخوابد و یا خود را بیهوش کند ، به مجازات جرم ارتکابی محکوم خواهد شد .

• مستی :

  

به موجب ماده ی ۱۵۴ قانون مجازات اسلامی ، در  صورتی که شخص در حین ارتکاب جرم ، در اثر مصرف اختیاری مسکرات ، مست باشد ، این امر موجب معافیت وی از تحمل مجازات نخواهد شد مگر آن که به طور کلی فاقد اراده و اختیار باشد که در این صورت مسئولیت کیفری نخواهد داشت .

در صورتی که شخص به منظور ارتکاب جرم ، خود را با استعمال مسکرات و یا مواد مخدر ، مست و بی اراده کرده باشد و جرم مورد نظر وی محقق شود ، حتی در صورت مسلوب الاختیار بودن شخص ، وی به هر دو جرم محکوم می شود .

2. علل موجهه جرم

علل موجهه جرم که به آن اسباب اباحه و یا اسباب عینی عدم مسئولیت نیز می گویند ، شامل موارد زیر می شود :

• اضطرار :

ماده ۱۵۲ قانون مجازات اسلامی به اضطرار اشاره کرده است .

اضطرار به شرایطی گفته می شود که شخص در وضعیتی قرار می گیرد که برای حفظ جان یا مال خود و یا دیگری ناچار به انجام عملی می شود که جرم می باشد .

در صورت احراز شرایط اضطرار ، قانون گذار فعل انجام شده را جرم ندانسته و شخص مجازات نخواهد شد ؛ اما این امر به معنای عدم مسئولیت مدنی مرتکب نمی باشد .

به طور مثال در صورتی که شخص تحت شرایط اضطرار ، اقدام به شکستن شیشه ی اتومبیل فرد دیگری کند ، مجازات نخواهد شد ، اما در خصوص شکستن شیشه ی اتومبیل ملزم به جبران خسارت خواهد شد و دارای مسئولیت مدنی می باشد .

تفاوت اضطرار و اجبار :

در شرایط اضطرار ، شخص با توجه به موقعیتی که در آن قرار گرفته است با اراده و آگاهی خود به ارتکاب عمل مجرمانه دست می زند اما در شرایط اجبار ، شخص فاقد اراده می باشد و همچنین در شرایط اضطرار ، شخص اگرچه که متحمل مجازات نمی شود  اما همچنان دارای مسئولیت مدنی می باشد ؛ در صورتی که در شرایط اجبار ، شخص فاقد مسئولیت کیفری و مدنی است .

شرایط اضطرار :

برای آن که بتوانیم موقعیتی را مصداق شرایط اضطراری در نظر بگیریم ، وجود چند شرط ضروری می باشد و برای آن که مرتکب از مسئولیت کیفری معاف شود و عمل انجام شده ، جرم شناخته نشود ، در ابتدا باید وجود شرایط زیر احراز شود .

• وجود خطر شدید فعلی یا قریب الوقوع

 

• عدم ایجاد عمدی خطر :

به این معنا که شخص مرتکب به صورت عمدی شرایط اضطراری را ایجاد نکرده باشد ؛ به طور مثال در صورتی که خود شخص به صورت عمدی خانه ای را به آتش بکشد ، نمی تواند این امر را شرایط اضطراری در نظر بگیرد .

رفتار ارتکابی با خطر موجود متناسب باشد : به این معنا که شخص تنها به اندازه ای  دست به ارتکاب جرم بزند که برای رفع اضطرار نیاز است و یا آن که برای حفظ کردن امر با ارزش تری مرتکب جرم شود ؛ به طور مثال برای نجات دوچرخه ی خود نمی تواند اتومبیل دیگری را تخریب کند .

عدم وجود وظیفه قانونی برای مقابله با خطر : به طور مثال یک شخص آتش نشان نمی تواند آتش سوزی را مصداق شرایط اضطرار برای عدم انجام وظیفه قانونی خود در نظر بگیرد .

ضرورت ارتکاب جرم : به این معنا که برای خروج از وضعیت اضطراری ، شخص هیچ راه دیگری غیر از انجام جرم نداشته باشد .

همان طور که گفتیم برای معافیت مرتکب از تحمل مجازات ، احراز شرایط فوق الزامی می باشد .

دفاع مشروع چیست:

در ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی دفاع مشروع پرداخته شده است .

به موجب این ماده ، در صورتی که نفس ، عرض ، ناموس ، مال یا آزادی تن خود و یا دیگری ، در معرض هرگونه تجاوز و یا خطر فعلی یا قریب الوقوع قرار بگیرد ، رفتار فرد با رعایت مراحل دفاع ، طبق قانون جرم محسوب نمی شود .

شرایط دفاع مشروع :

• ضرورت رفتار ارتکابی برای دفع تجاوز و یا خطر
• مستند بودن دفاع به قراین معقول یا خوف عقلایی
• عدم ایجاد شرایط خطر و تجاوز به سبب اقدام آگاهانه خود شخص
• عدم امکان توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت و یا عدم تاثیر دخالت آنان در دفاع آنان در دفع تجاوز و خطر

  

تجاوز از مراتب دفاع :

در صورتی که شرایط دفاع مشروع وجود داشته باشد اما شخص مدافع ، ازمراحل و مراتب دفاع ، تجاوز نموده باشد ، قصاص منتفی می باشد اما مرتکب به دیه و مجازات تعزیری محکوم خواهد شد .

به طور مثال در صورتی که بتوان با قطع کردن دست شخص متجاوز ،  خطر را از خود دفع کرد و شخص مرتکب قتل متجاوز شود ، قصاص نخواهد شد اما به پرداخت دیه مجازات تعزیری محکوم می شود .

مسئول اثبات :

اثبات وجود شرایط دفاع مشروع ، برعهده شخص مدافع می باشد و در صورتی که شخص متجاوز ادعای عدم رعایت شرایط  دفاع را داشته باشد ، اثبات این امر بر عهده خود مهاجم می باشد .

اثر دفاع مشروع :

شخصی که در اثر دفاع مشروع ، مرتکب عمل مجرمانه ای شود ، فاقد هرگونه مسئولیت کیفری می باشد و درصورت احراز شرایط دفاع ، حتی ملزم به پرداخت دیه نیز نمی باشد ؛ اما در صورتی که شخص مهاجم دیوانه باشد ، دیه مهاجم از بیت المال پرداخت  می شود  .